Pori'r casgliad

Trefnwyd yn ôl galwedigaeth

Jean Arbuckle

Man geni: Yr Alban

Gwasanaeth: Merch

Nodiadau: 'Ganwyd fy mam, Jean Wardlaw Arbuckle, yn yr Alban a threuliodd ei blynyddoedd cynnar yno mewn nifer o drefi a phentrefi bychain yn y canolbarth rhwng Gourock yn y gorllewin a Preston Pans yn y dwyrain. Hi oedd y trydydd plentyn mewn teulu o ddeuddeg. Pan oedd hi tuag 11 oed, symudodd y teulu i gymoedd glofaol de Cymru, wrth i’w thad geisio am ddyrchafiad yn y diwydiant glo. Roedd fy mam yn 15 oed pan ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf. Yn yr atgofion a draddododd i mi sonia am brinder difrifol o fwyd, ei gost uchel, nes cyflwyno dogni. Dwedodd fod hyn yn hollol annheg ar deuluoedd tlawd iawn, ac i ddogni wella’r sefyllfa. Ar ddechrau’r Rhyfel trigai’r teulu yn Nhon-du, i’r gogledd o Ben-y-bont ar Ogwr, ond symudon nhw i Lanharan wyth milltir o Ben-y-bont rywdro yn 1915. Mynychodd hi Ysgol Sir Pen-y-bont yn y cyfnod hwn, gan deithio yno o orsaf drên Llanharan. Roedd prinder staff wedi arwain at gyfuno rhywfaint ar ysgolion y bechgyn a’r merched. Ymddengys bod y drefn hytrach yn llac a bod tipyn o chwarae triwant. Byddai’r disgyblion yn diflannu yn aml yn ystod y dydd, yn cerdded Merthyr Mawr, yn fechgyn a merched gyda’i gilydd. Un diwrnod penderfynodd hi adael yr ysgol yn gynnar, cafodd lifft gan ffermwr, ar ei geffyl a chert nôl i Lanharan ar hyd heolydd troellog, cul. Gan fy nhad-cu roedd un o’r ceir cyntaf yn yr ardal bryd hynny, a chlywodd hi e’n dod ar hyd y ffordd tuag atynt. Gwyddai, pe gwelai e hi y câi ei churo â strapen, felly neidiodd oddi ar y gert, dros y clawdd, a cherddodd weddill y ffordd adre. Roedd y teulu yn aelodau gyda’r Brodyr Plymouth, ond nid yw hynny fel petai wedi rhwystro’r plant rhag bod ychydig yn ddi-wardd.' Janet Davies 13.11.2015.

Cyfeirnod: WaW0078

Catherine Dorothy Thomas

Man geni: Crai Pont Senni c 1897

Gwasanaeth: Merch

Marwolaeth: 1918-11-28, Influenza / Y Ffliw

Nodiadau: Roedd Dorothy yr ail ieuengaf mewn teulu o wyth o blant. Bu ei mam farw yn 1912. Yn ôl yr hanes, meddai Catrin Edwards, trawyd y teulu gan y ffliw fawr ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd Dorothy yn 21 oed ar y pryd a bu’n nyrsio’i theulu nes eu bod yn well, ond yna, yn 1918, daliodd hithau’r ffliw a bu farw ar Dachwedd 28ain.

Cyfeirnod: WaW0105

Catherine Dorothy Thomas c.1912

Catherine Dorothy ‘Dollis’ Thomas, tua 14 oed. Ymddengys ei bod yn gwisgo mwrning, felly efallai i’r llun gael ei dynnu yn 1912 pan fu farw ei mam.

Celia Janet (yn sefyll) a Polly Thomas, c.1912

Celia Janet (‘Sis’) Thomas a’i chwaer hŷn Polly. Ymddengys eu bod yn gwisgo mwrning, felly efallai i’r llun gael ei dynnu yn 1912 pan fu farw eu mam.

Elzabeth Francis (Hopkin)

Man geni: Coity, Penybont-ar-Ogwr

Gwasanaeth: Merch fferm

Nodiadau: Ganed Elizabeth yn 1898 ac roedd hi’n ail ferch fermwr a chigydd. Roedd ganddi nifer o frodyr a chwiorydd iau. Gadawodd hunangofiant a ysgrifennwyd yn 1981.‘… Cadwem forwyn bob amser, hynny yw nes i mi adael yr ysgol yn 14 oed. Roedd fy mam yn falch i’m cael gartref gan ein bod wedi cael anhawster cadw morynion am ein bod mor anghysbell.‘ Symudodd y teulu i Langrallo yn 1914, lle bu hi’n helpu gyda gwaith tŷ ac yn y llaethdy. Galwyd ei brawd hŷn i’r fyddin yn 1916. Dywed eu bod arfer anfon parseli o fwyd, sigarennau yr arferent eu gwnïo i lieiniau a.y.b. ato. Goroesodd y rhyfel yn ddi-anaf. Priododd Elizabeth yrrwr injan, Cadwaladr Ivor Hopkin, yn 1925.

Cyfeirnod: WaW0131

Elizabeth Hopkin

Elizabeth Hopkin tuag amser ei phriodas

Helene Geens (Smart)

Man geni: Malines/Mechelen, Gwlad Belg

Gwasanaeth: merch ysgol

Marwolaeth: 1994, Achos anhysbys

Nodiadau: HHelene Geens oedd un o’r ffoaduriaid cyntaf o Wlad Belg i gyrraedd Prestatyn ym mis Hydref 1914, gyda’i rhieni, ei brawd bach a dwy fodryb ddi-briod. Dychwelodd ei rheini a’i brawd i Wlad Belg yn 1915, ond arhosodd hi gyda’i dwy fodryb. Setlodd yn gyflym i fywyd yno, gan fynychu ysgol breifat i ferched Pendre, lle’r ymddengys iddi serennu, ac ymunodd â’r Geidiau. Dychwelodd i Wlad Belg ar ôl y rhyfel. Cyrfarfu a phriododd ei Sais o ŵr yng Ngwlad Belg yn 1928, setlon nhw yn Swydd Gaerloyw. Darparodd eu merch Diane lawer o wybodaeth a lluniau ar gyfer Gwefan Ffoaduriaid Belgaidd y Rhyl.

Ffynonellau: https://refugeesinrhyl.wordpress.com/geens/

Cyfeirnod: WaW0437

Llun

Helene yn 18 oed gartref yn Malines / Mechelen.

Llun

Y Teulu Geens ym Mhrestatyn, Mae Helen a’i brawd Ivon yn eistedd rhwng eu dwy fodryb.

Llun

Llun o Helene yng ngwisg y geidiau.

Adroddiad ysgol

Adroddiad ysgol Helene Nadolig 1915

Megan Arfon Lloyd George

Man geni: Cricieth

Gwasanaeth: Merch ysgol, gwleidydd yn ddiweddarach

Marwolaeth: 1966/05/14, Achos anhysbys

Nodiadau: Notes [En] For the first few years of her life Megan lived in the family’s Welsh-speaking home in Criccieth. When she was 4 her father Lloyd George became Chancellor of the Exchequer, and the family from then on split their time between 11 (later 10) Downing Street and North Wales. From an early age she appeared with her father at public events. In February 1919, when she was 17, she accompanied him to the Paris Peace Conference. Her presence created something of a stir, though she was in fact at school in Paris too. Later she wrote ‘I’ve had politics for breakfast, lunch, tea and dinner all my life.’ In 1928 she became Wales’s first woman Member of Parliament, for Anglesey.rnNotes [Cy] Yn ystod ei blynyddoedd cynnar roedd Megan yn byw gyda’i theulu o Gymry Cymraeg yng Nghricieth. Pan oedd yn 4 oed daeth ei thad David Lloyd George yn Ganghellor y Trysorlys, ac wedi hynny rhannai’r teulu ei amser rhwng 11 (wedyn 10) stryd Downing a gogledd Cymru. O oedran cynnar byddai’n ymddangos gyda’i thad mewn digwyddiadau cyhoeddus. Yn Chwefror 1919, pan oedd hi’n 17 oed, aeth gydag e fi Gynhadledd Heddwch Paris. Gwnaeth hynny gryn argraff, er ei bod mewn gwirionedd yn yr ysgol ym Mharis hefyd. Yn ddiweddarach ysgrifennodd ‘Rwyf wedi cael gwleidyddiaeth i frecwast, cinio, te a swper ar hyd fy mywyd.’ Yn 1928 hi oedd y fenyw gyntaf i ddod yn Aelod Seneddol dros Gymru a hynny yn Sir Fôn. rn

Ffynonellau: A Radical Life: Biography of Megan Lloyd George, 1902-66. Mervyn Jones

Cyfeirnod: WaW0434

Llun papur newydd

Megan Lloyd George yn 7 oed yn canfasio gyda’i thad.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am Megan yn agor estyniad i feithrinfa yn y Claremont Central Mission. Evening Express 15 Awst 1910

Adroddiad papur newydd

Adroddiad ar fywyd cymdeithasol byrlymus Megan ym Mharis Llangollen Adevrtiser 7 Chwefror 1919.

Llun

Megan Lloyd George yn ymgyrchu, 1920au

Jane M Jones

Man geni: Llandeiniol

Gwasanaeth: Metron, RRC

Cofeb: Plac i'r rhai fu yn gwasanaethu, Eglwys Sant Deiniol, Llandeiniol, Ceredigion

Ffynonellau: http://www.wwwmp.co.uk/ceredigion-war-memorials; http://1914-1918.invisionzone.com/forums/index.php?showtopic=149755

Cyfeirnod: WaW0035

Enw Jane M Jones

Enw Metron Jane M Jones, Eglwys Llanddeiniol

Margaret Jane Meredith

Man geni: Erwyd

Gwasanaeth: Morwyn fferm

Marwolaeth: 1916/02/23, Fferm Grugwyllt, Margam, Poisoning / Gwenwyno

Nodiadau: Roedd Margaret Meredith wedi bod yn forwyn fferm ar Fferm Grugwyllt, Margam am ‘tua blwyddyn’. Roedd yn 27-28 oed. Gyda’r nos ar Chwefror 23ain 1916 bwytodd ddail ywen i geisio achosi erthyliad a bu farw o’i gwenwyno. Roedd ganddi filwr o gariad, ond nid oedd wedi ei weld am flwyddyn. Honnid ei bod yn gweld dyn o Gwmafan. Mewn adroddiad hirach yn Brecon County Times dangosir i’r crwner holi ei chyflogwr, Caradoc Jones, gŵr gweddw, am ei chyflwr. Gwadodd unrhyw gyfrifoldeb. Y ddedfryd oedd ‘marwolaeth trwy ei gwenwyno o gymryd dail ywen pan oedd dros dro yn wallgof.’

Cyfeirnod: WaW0298

Pennawd papur newydd

Pennawd i adroddiad am gwest Margaret Jane Meredith. Cambria Daily Leader 25ain Chwefror 1916

Adroddiad papur newydd

Rhan gyntaf adroddiad cwest marwolaeth Margaret Meredith. Gwelir yr adroddiad llawn yn y Cambria Daily Leader, 25ain Chwefror 1916, t.16.

Catherine Jane (Kit) Evans (Grainger)

Man geni: Llanasa, Sir y Fflint

Gwasanaeth: Morwyn fferm , Womens Land Army

Marwolaeth: 1969, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Catherine, a anwyd yn 1896, yn un o 10 o blant – 6 chwaer a 3 brawd. Yn 15 oed , yn 1911, roedd yn gweithio yn Nhafarn Afon Goch Inn, Trelogan. Yn 1917 ymunoddd â’r Fyddin Dir, a c ymddengys iddi gael ei hanfon i ardal Machynlleth. Yma, cwrddodd a phriododd Preifat G V Grainger o’r South Lancashire Regiment yn 1918. Diolch i Sue Hickman.

Cyfeirnod: WaW0448

Llun

Darlun o Catherine Evans yn ei gwisg Byddin Dir y Menywod gyda’i phedair chwaer, o’r chwith i’r dde Harriet, Rebecca, Sarah a Miriam.

Llun

Darlun o Catherine gyda’i darpar ŵr George Grainger

Mary Elizabeth Lewis

Man geni: Y Fenni

Gwasanaeth: Morwyn ward, VAD

Marwolaeth: 1923/04/06, Y Fenni, Achos anhysbys

Nodiadau: Ymunodd Mary Elizabeth Lewis â’r VAD yn 29 oed yn 1918. Gwasanaethodd yn forwyn ward yn Ffrainc, yn Ysbyty Awstralaidd Sutton Verney, ac yna yn Ffrainc eto am 6 mis, cyn iddi gael ei rhyddhau yn Ionawr 1920. Bu farw dair blynedd wedyn. Mae bathodyn Cymdeithas y Groes Goch Brydeinig ar ei charreg fedd yng nghladdfa’r Fenni.

Cyfeirnod: WaW0384

Cerdyn cofnod yr Groes Goch

Cofnod o wasanaeth Mary Elizabeth Lewis yn y VAD.

Cerdyn cofnod yr Groes Goch [cefn]

Cofnod o wasaneth Mary Elizabeth Lewis yn y VAD [cefn].

Carreg fedd

Carreg fedd Mary Elizabeth lewis yn dangos bathodyn y Groes Goch Brydeining a’r adysgrif ‘She served for two years in France during the Great War as a British Red Cross Nurse’. Diolch i Marian Senior ac ALHS.

Edith Mary Tonkin

Man geni: Sandford, Dyfnaint

Gwasanaeth: Morwyn ward. , VAD, 1917/11/06 – 1918/10/13

Marwolaeth: 1918-10-13, 3ydd Ysbyty Cyffredinol Le Treport, Pneumonia / Niwmonia

Cofeb: Cofeb Ryfel, Llandaf, Morgannwg

Nodiadau: Ganwyd Edith ar fferm yn swydd Dyfnaint yn 1892. Symudodd i Gaerdydd pan etifeddodd ei thad dafarn gan ei ewythr. Gweithiodd yn forwyn ward yn 3ydd Ysbyty Cyffredinol Tréport, Ffrainc, lle bu farw yn 26 oed. Gwelir ei henw ar gofeb Llandaf gyda’i brawd iau William John (Jack) fu farw ym mrwydr Loos yn 1915.

Cyfeirnod: WaW0061