Pori'r casgliad
Trefnwyd yn ôl galwedigaeth
Emily May Thomas (née Matthews)
Man geni: Caerfyddin
Marwolaeth: November /1918 / Tac, Caerfyddin, Influenza / y ffliw
Nodiadau: Addysgwyd Emily yn Ysgol Sir y Merched, Caerfyrddin a matricwleiddiodd yn ifanc, yn 16 oed. Daeth yn athrawes yn Ysgol (Eglwysig) Model, Caerfyrddin. Yn Chwefror 1918 priododd yr Is-gapten Richard Thomas o Gorfflu y Gynnau Periiant a oedd yn athro hefyd. Anafwyd ef ym mis Hydref 1918. Ym mis Tachwedd yn syth wedi iddo ddod adref o’r Ysbyty, daliodd Emily’r ffliw a bu farw.
Cyfeirnod: WaW0423
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am lwyddiant Emily Matthews yn yr arholiad rnCarmarthen Weekly Reporter 9 Medi 1910.
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am briodas Emily Matthews a Richard Thomas rnCarmarthen Weekly Reporter 15 Chwefror 1918.
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am anafu yr Is-gapten Thomas. Cambria Daily Leader 4 Hydref 1918.
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am farwolaeth Emily Thomas. Carmarthen Journal 22 Tachwedd 1918.
Gwerfyl R Williams
Man geni: Bangor
Gwasanaeth: 1919 -
Nodiadau: Penodwyd Gwerfyl Williams yn masseuse yng nghlinig cleifion allanol y Weinyddiaeth Bensiynau ym Mangor ym mis Hydref 1919.
Cyfeirnod: WaW0419
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am benodi Gwerfyl yn masseuse ym MangorrnNorth Wales Chronicle 31 Hydref 1919
Katherine Rosebery Drinkwater (née Jay)
Man geni: Chippenham
Gwasanaeth: August/Awst 1916 - August/Awst
Marwolaeth: 1939/12/29, Wrecsam, Achos anhysbys
Nodiadau: Ganwyd Katherine Drinkwater yn 1872, yn ferch i feddyg a chafodd ei haddysgu ym maes meddygaeth yn Llundain a Lerpwl (lle roedd yn un o’r menywod cyntaf i dderbyn Diploma’r Brifysgol mewn Iechyd Cyhoeddus). Yn 1903 priododd feddyg teulu, gwr gweddw o’r enw Dr Harry Drinkwater a symudodd i Wrecsam. Yno daeth yn swyddog meddygol cynorthwyol i ysgolion, a yn ogystal â dal swydd Gynocolegydd Cynorthwyol yn Ysbyty’r Menywod, Lerpwl. Yn 1916 galwodd Corfflu Meddygol Brenhinol y Fyddin ar feddygon benywaidd i wirfoddoli i wasanaethu ym Malta, ac roedd Katherine ymysg y 22 cyntaf i ymateb. Doedd bywyd yn feddyg benywaidd gyda’r Corfflu ddim yn hawdd. Mewn llythyr i The Times yn 1918, ysgrifennodd Dr Jane Walker, Llywydd Ffederasiwn Meddygol y Menywod “Although many of the medical women serving in the army not only have a high professional standing in civil practice, but now have a large experience in military hospitals, they rank below the latest joined R.A.M.C. subaltern, and are obliged to take orders from him. When they travel, they travel not as officers, but as ‘soldiers’ wives’”. Roedd Katherine yn gofalu am yr Ysbyty Milwrol Teuluol yn Auberge d’Aragon yn Valletta, a bu yno am flwyddyn. Yn 1918 cafodd ei gwobrwyo ag OBE am ei gwaith. Ar ol dychwelyd parhaodd i weithio ym maes iechyd cyhoeddus, daeth yn feddyg teulu a chyda’i gwr parhaodd i ennill gwobrau am eu daeargwn West Highland yn sioeau gogledd Cymru.
Ffynonellau: https://www.maltaramc.com/ladydoc/d/drinkwaterkr.html http://owen.cholerton.org/ref_drs_harry_and_katharine_drinkwater.php
Cyfeirnod: WaW0435
Llun
Roedd Katherine yng ngofal yr Ysbyty Teuluol Milwrol hwn yn Auberge d’Aragon gynt yn Valletta, Malta.
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am ddychweliad Dr Drinkwater o Malta – roedd ar fin digwydd. Llangollen Advertiser 3 Awst 1917
London Gazette
Gwobrwyo Katherine Drinkwater gydag OBE (colofn ar y dde, pumed o’r gwaelod). London Gazette Mehefin 7 1918.
Caroline Pearse Tremain
Man geni: anhysbys
Gwasanaeth: University College Aberystwyth, 1914 - 1919+
Nodiadau: Roedd Caroline Pearse Tremain yn warden Neuadd Alexandra, neuadd breswyl i fenywod yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth, gydol y Rhyfel. Hyfforddodd yng Ngholeg Hyfforddi i Fenywod, Caergrawnt dan Elizabeth Phillips Hughes [qv], gan gael diploma gydag rhagoriaeth. Ar ôl rhai blynyddoedd yn dysgu, astudiodd Caroline am radd BA mewn Saesneg yn Aberystwyth yn 1899 a daeth yn wadren Neuadd Alexandra yn 1914. Hyrwyddodd sawl digwydiad codi arain yn y Neuadd, o ddarlithoedd i arddangosfeydd, ac anogodd y myyfyrwragedd i wneud gwaith rhyfel gyda’r VADs a sefydliadau eraill, ac i godi arian (codwyd bron £200 ar gyfer tystysgrifau Benthyciadau Rhyfel yn 1918) a bu rhai myfyrwragedd mentrus yn codi cerrig ac yn chwynnu i godi arian ar gyfer Wythnos Arfau Rhyfel. Roedd hi’n un o brif drefnwyr yr Ysgolion Haf a drefnid gan y Coleg bob blwyddyn hefyd.
Cyfeirnod: WaW0450
Neuadd Alexandra, Coleg Prifysgol Aberystwyth
Roedd Caroline Tremain yn Warden yma gydol y RhBC
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am benodi Caroline i’r Adran Addysg. Cambrian News 2 Mehefin 1899.
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am anerchiad agoriadol Caroline Pearse Tremain menw arwerthiant er buddy r YMCA. Cambrian news 6 Tachwedd 1914.
Adroddiad papur newydd
Darlith ar ‘Ymladd Clefyd Gwenerol yn Neuadd Alexandra. Caroline Pearse Tremain oedd yn llywyddu a mynychwyd hi gan 400 o fenywod. Cambrian News 12 Rhagfyr 1919
Mary Brebner
Man geni: anhysbys
Gwasanaeth: University College Aberystwyth, 1898 - 1919
Nodiadau: Graddiodd Mary Brebner yng Ngholeg Prifysgol Aberystwyth ac yna bu’n hyfforddi yng Ngholeg Hyfforddi i Fenywod Caergrawnt dan Elizabeth Phillips Hughes [qv]. Yna enillodd MA ym Mhrifysgol Llundain yn 1891. Ar ôl gweithio yn Llundain a Chymru bu’n teithio ar ysgoloriaeth. Mae ei llyfr The Method of Teaching Modern Languages in Germany yn dal mewn print, ac mae hi wedi cael ei disgrifio fel y fenyw fwyaf dylanwadol mewn dysgu ieithoedd tramor modern ym Mhrydain. Yn 1899 cafodd ei phenodi yn Ddarlithydd Cymorthwyol mewn ieithoed dmodern a Lladin yn Aberystwyth. Ddechrau’r Rhyfel roedd Dr Ethē, Athro Almaeneg yn Aberystwyth ers 1875 yn yr Almaen a wnaeth ei ddim dychwelyd oddi yno. Dyrchafwyd Mary yn ddarlithydd a rhedodd yr adran gydol y Rhyfel gan gynnwys yn sesiwn 1918-19 cyfnod welodd gryn anaswterau oherwydd y ffliw fawr. Yna ymddeolodd, a daeth dyn i’w holynu a bu’r byw ym Mhenmaenmawr, e rei bod yn dal ar fwrdd Prifysgol Cymru.
Cyfeirnod: WaW0451
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am MA Mary Brebner ym Mhrifysgol Llundain. South Wales Daily News 31st July 1893
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am benodi Mary Brebner i'r Coleg Prifysgol.Welsh Gazette 5th October 1899
Catalog llyfrau
Llyfr Mary Brebner am addysgu ieithoedd tramor modern 1898
Adroddiad Coleg Prifysgol
Margaret Lewis (Morris)
Man geni: Merthyr Tydful
Gwasanaeth: TFNS, 1916 - 1919
Nodiadau: Hyfforddodd Margaret Lewis yn Cumberland ac roedd yn Nyrs Ardal (Queen’s) cyn ymuno â staff y 4ydd Ysbyty Cyffredinol Deheuol (Southern General Hospital) yn Plymouth yn Nhachwedd 1916. Anfonwyd hi i Ffrainc yn 1917 a gwasanaethodd mewn sawl ysbyty a gorsafoedd clirio rhai a anafwyd. Cafodd gynnig cyfle i wasanaethu ‘yn y Dwyrain’ yn lle cael ei dadfyddino yn 1919, ond gwrthododd. Yn hytrach arhosodd gyda’r TANS (dan ei enw newydd) am sawl blwyddyn, gan gael ei dyrchafu o Nyrs Staff i Chwaer yn 1922, dywedir ei bod ‘yn dda ei thymer ac yn ddoeth’. Ymddiswyddodd ar ol priodi yn 1928.
Cyfeirnod: WaW0457
Dogfen
Cofnod o fanylion Margaret Lewis pan y dadfyddinwyd hi o’r TFNS
Dogfen
Cofnod teithio ar gyfer Margaret Lewis Gorffennaf 1919
Llythyr
Rhan o lythyr oddi wrth Margaret Lewis i Swyddfa’r Rhyfel yn rhestru lle bu’n gwasanaethu.
R E Jones
Man geni: Abertawe ?
Gwasanaeth: Swansea Infirmary Ysbyty Abertawe , 1916 -
Nodiadau: Roedd Miss R E Jones yn ymarferydd profiadol a phenodwyd hi yn Fferyllydd yn Ysbyty Abertawe ym mis Hydref 1916, gan guro dau ymgeisydd gwryw am y swydd. Roedd i dderbyn cyflog o £176 y flwyddyn.
Cyfeirnod: WaW0462
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am benodiad Miss R E Jones i Ysbyty Abertawe.
Elsie Chamberlain (née Cooil)
Man geni: Lerpwl
Gwasanaeth: Athrawes, mam, gwleidydd lleol
Nodiadau: Symudodd Elsie gyda’i theulu o Lerpwl i Fangor pan oedd hi’n bump. Ar ôl gadael ysgol, bu’n athrawes mewn ysgolion lleol. Dweodd Charlotte Price White [qv], y swffragydd lleol adnabyddus, wrthi ‘ Mae gen ti’r ddawn i wneud gwaith cyhoeddus a dy ddyletswydd di yw gwasanaethu dinesyddion Bangor’ Gwasanaethodd ar nifer o bwyllgorau amser rhyfel, a sfaodd yn aflwyddiannus ar gyfer etholiadau treflo 1919, a dod yn gynhorydd o’r diwedd yn 1930. Ho oedd Maer benywadd cyntaf Bangor rhwng 1941 a 1943. Elsie oedd mam yr artist a’r awdud Brenda Chambelain a bu fawr yn 1972.
Ffynonellau: Jill Percy: Brenda Chamberlain, Artist and Writer (Parthian Books 2013)
Cyfeirnod: WaW0409
Elsie Chamberlain
Elsie Chamberlain yn Faer benywaidd cyntaf Bangor, 1941-3
Adroddiad papur newydd
Adroddiad o arddangosfa dai a drefnwyd gan gangen Bangor o Gyngor Cenedlaethol y Menywos, gan gynnwys Mrs Chamberlain. North Wales Chronicle 15 Awst 1919
Adroddiad papur newydd
Adroddiad o rheoliadau trefol Bangor. North Wales Chronicle 24 Hydref 1919
Oliver Annie Wheeler
Man geni: Aberhonddu
Gwasanaeth: Addysgwraig a Seicolegydd
Marwolaeth: 1963, Achos anhysbys
Nodiadau: Addysgwyd Olive Wheeler yn Aberhonddu yn 1885 a mynychodd Ysgol Sir y Merched yno. Mae’n amlwg ei bod yn gyn-ferch i fri yn yr ysgol hi roddodd anerchiad yn ystod dathliadau’r brifathrawes, Miss Davies yn 1917. Bu’n fyfyrwarig yng Ngholeg Prifysgol Aberystwyth gan ennill gradd BSc in 1907 ac MSc yn 1911, a gwasanethodd yn Llywydd Cyngor Cynrychioliadol Y Myfyrwyr. Yna gadawodd am Goleg Bedford Llundain lle’r enillodd ei doethuriaeth. Ni wnaeth ddychwelyd i Gymru tan ddechrau’r 20einiau. Olynodd Millicent MacKenzie [qv] yn Ymgeisydd Llafur Prifysgolion Cymru yn etholiad 1922 a daeth yn Athro Addysg yng Nghaerdydd yn 1925. Yn 1914 dyrchafwyd hi’n Fonesig am ei gwasanaeth i Addysg
Cyfeirnod: WaW0452
Olive Wheeler
Llun o Olive Wheeler, pan oedd yn fyfyrwraig MSc yn Aberystwyth mae’n debyg.
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am bresenoldeb Olive Wheeler yn nathliadau Ysgol Sir Aberhonddu. Brecon and Radnor Express 2 Awst 1917.
Dame Olive Wheeler
Llun o’r Fonesig Olive Wheeler, 1950
Hester Millicent MacKenzie (née Hughes)
Man geni: Bryste
Gwasanaeth: Addysgwraig, actifydd
Marwolaeth: 1942, Brockweir, Achos anhysbys
Nodiadau: Ganed Millicent MacKensie yn 1863 a chafodd ei phenodi yn Athro Addysg (menywod) Prifysgol Cymru, De Cymru a Sir Fynwy (Prifysgol Caerdydd yn ddiweddarach) yn 1904 ac yn Athro llawn yn 1910. Hi oedd yr athro benywaidd cyntaf yng Nghymru. Roedd yn gyd-sefydlydd Cymdeithas Ryddfreinio Menywod Caerdydd a’r Cylch yn 1908, ac erbyn 1914 dyma’r gangen fwyaf y tu allan i Lundain gyda 1200 o aelodau. Cyn ac yn ystod y Rhyfel roedd yn weithgar gyda Chlwb y Merched yn Sefydliad y Brifysgol yn Sblot, Caerdydd (lle cwrddodd â’i gŵr, yr Athro J S MacKensie). Safodd, yn aflwyddiannus, fel ymgeisydd Llafur dros sedd prifysgolion Cymru yn etholiad 1918, yr unig fenyw i sefyll am sedd yng Nghymru.
Ffynonellau: http://www.walesonline.co.uk/lifestyle/nostalgia/how-women-classes-came-together-12596684
Cyfeirnod: WaW0246
Yr Athro Millicent Mackenzie
Yr Athro Millicent MacKenzie 1915
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am ganlyniadau ymgeiswyr benywaidd yn Etholiad Cyffredinol 1918. Cambrian News and Merionethshire Standard 3ydd Ionawr 1919.
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am gostau etholiadol, ymgeiswyr Prifysgol Cymru. North Wales Chronicle 14eg Chwefror 1919.