Rosa Cliff Ward

Man geni: yr India

Gwasanaeth: Arweinydd Geidiau, 1912 - 1943

Marwolaeth: 1984, Corscombe, Dorset, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganes Rosa yn yr India yn 1893. Roedd ei thad yn Frigadydd Cyffredinol. Yn 1912 sefydlodd y cwmni cyntaf o Geidiau yng ngogledd Cymru – yn Ninbych. Yng Nghaerfyrddin yr oedd y cyntaf (1910). E rei bod yn dal o dan 21 oed cafodd ei phenodi yn fuan yn Gomisiynydd Sir yn Sir Ddinbych. Ymddengsy mai Rosa Ward gyflwynodd gwersylla i’r Geidiau; sefydlwyd y gwersyll cyntaf yng nghymru mae’n debyg ganddi yn Segrwyd yn 1916, ac erbyn 1931 hi oedd Comisiynydd Gwersylla’r Geidiau. Rhwng 1939 a 1944 hi oedd Prif Gomisiynydd Cymru. Bu farw yn 101 oed yn 1984.

Cyfeirnod: WaW0413

Rosa Ward

Llun o Rosa Ward yn Brif Gomisiynydd Cymru

Adroddiad papur newydd

Adroddiad o wersyll y Geidiau yn Segrwyd, sir ddinbych. Free Press 26 Awst 1916.

Bedd Rosa Ward

Carreg Fedd Rosa Ward, Corscombe, Dorset.

Gladys Mina Watkins

Man geni: Y Fenni

Gwasanaeth: Nyrs staff, QAIMNS

Nodiadau: Ganwyd Gladys Watkins yn 1882, ac ymunodd â’r QAIMNS yn Ebrill 1909, ac anfonwyd hi i Ffrainc yn fuan wedi dechrau’r rhyfel. Cafodd ei hanfon adre ym Medi 1917, yn dioddef o ’neurasthenia’; ymddengys iddi dorri i lawr yn llwyr yn feddyliol. Treuliodd ran helaethaf y ddwy flynedd nesaf yn yr ysbyty, mewn cartrefi nyrsio neu’n aros gyda’i chwaer Edith a oedd yn nyrs hefyd. Wynebodd nifer o fyrddau meddygol y fyddin, a datganodd y rhan fwyaf ohonynt ei bod yn ffit i fynd adre neu i wasanaeth eisteddog. Mae llythyron gan Gladys ei hun, ei chwaer a nifer o ddoctoriaid wedi goroesi yng nghofnodion yr Archif Genedlaethol. Disgrifiant ei hagroffobia, ei thueddiadau tuag at gyflawni hunan-laddiad a’i hofnau nos ‘yn gysylltiedig â sieliau’n ffrwydro’. Cyflwynodd ei hymddiswyddiad o’r QAIMNS yn haf 1918, er i hwn gael ei ohirio ac yna’i dynnu yn ôl. Erbyn haf 1919 roedd ei hiechyd yn gwella:rn‘Rwyf wedi bod yn gwneud gwaith y tu allan, dofednod a.y.b. dros y tri mis diwethaf ac rwy’n teimlo’n llawer cryfach yn awr.’ Datganwyd ei bod yn ffit ar gyfer gwasanaeth cartref yn Hydref 1919, a pharhaodd â’i gyrfa yn Ysbyty Milwrol Netley. Ceir y cofnod olaf amdani yn haf 1923, pan ddywed ei ffeil ‘Rhybudd ar gyfer taith o wasanaeth tramor’.Enillodd Gladys Y Groes Goch Frenhinol pan ddychwelodd o Ffrainc yn 1917.

Ffynonellau: National Archives WO 399_8743

Cyfeirnod: WaW0279

Adrodddiad papur newydd

Adroddiad am wobrwyo Gladys Mina Watkins â’r Groes Goch Frenhinol. Abergavenny Chronicle 26ain Ionawr 1917

Lythyr

LLythyr oddi wrth feddyg Gladys yn Ross on Wye yn disgrifio’i chyflwr.

Llythyr

Llythyr oddi wrth feddyg Gladys yn Ross on Wye yn disgrifio’i chyflwr, parhad

Llythyr

Rhan o lythyr oddi wrth Brif Fetron y QAIMNS, yn awgrymu y dylai Gladys gael ei dadfyddino.

Cerdyn swyddogol

Cofnod byrddau meddygol Gladys.

Dorothy Mary Watson

Gwasanaeth: Gweithwraig mewn Ffatri Arfau Rhyfel

Marwolaeth: 1917:07:31 , Pen-bre, Explosion / Ffyrwydrad

Cofeb: Senotaff, Abertawe, Morgannwg

Nodiadau: Lladdwyd mewn ffrwydrad 'heb eglurhad' iddi gyda Mildred Owen a dau gyd-weithiwr.

Ffynonellau: Funeral / Angladd South Wales Daily Post 11 August / Awst 1917; Inquest/Cwest The Carmarthen Journal and South Wales Weekly Advertiser 24th August / Awst 1917

Cyfeirnod: WaW0062

Senotaff Abertawe

Enw Dorothy Mary Watson, Senotaff Abertawe

Bedd Dorothy Mary Watson

Bedd Dorothy Mary Watson, Claddfa Dan-y-graig

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am angladd Dorothy Mary Watson a Mildred Owen

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am gwest i farwolaethau Dorothy Mary Watson a Mildred Owen

Dorothy Mary Watson

Ffotograff o Mary a gasglwyd gan Is-bwyllgor Menywod yr Imperial War Museum fel rhan o’i gasgliad a fenywod a fu farw yn ystod y Rhyfel.

Margaret Watts

Man geni: Llanelli

Gwasanaeth: Plentyn

Nodiadau: Yn Nhachwedd 1915 cynhaliodd Margaret Watts fasâr yn ei chartref, gan werthu ‘ei holl deganau ac addurniadau bach’ dros ddau niwrnod. Cododd hanner gini (10s 6c) tuag at gost Ambiwlans Modur Llanelli

Cyfeirnod: WaW0234

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am fasâr Margaret Watts, Llanelly Star 25ain Medi 1915

Gabrielle (Bobby) West

Man geni: Bournemouth

Gwasanaeth: Cogyddes / Plismones, VAD, 1916 - 1917

Marwolaeth: 1990, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Gabrielle (Bobby) West yr ieuengaf o bum plentyn. Offeiriad oedd ei thad. Yn y dechrau gwirfoddolodd yn cogyddes gyda’r VAD ond ni allai fforddio i barhau i weithio heb dâl, ac felly dechreuodd weithio am dâl mewn cantîn ffatri arfau yn Llundain. Pan ddechreuwyd recriwtio plismonesau i weithio mewn ffatrïoedd arfau rhyfel ymunodd hi a’i ffrind, Miss Buckpitt. Ar ôl cyfnod byr yn Ffatri NEF yn y Fferi Isaf cawsant eu dyrchafu i weithio ym Mhen-bre yn Ionawr 1917. Mae ei hadroddiad am ei chyfnod ym Mhen-bre yn rhoi darlun manwl o fywydau’r gweithwyr yno. Gweler ei hadroddiad am Mary Morgan [qv] a’i ffitiau. Ym Mai 1917 cafodd ei throsglwyddo i’r Ffatri Ordnans Frenhinol, Rotherwas, Swydd Henffordd. Pan oedd hi’n 89 oed recordiodd Bobby ei hanes ar gyfer archifau llafar yr Imperial War Museum.

Ffynonellau: ed Avalon Richards Menus Munitions and Keeping the Peace: The Home Front Diaries of Gabrielle West 1914 -1917. Pen&Sword 2016https://www.iwm.org.uk/collections/item/object/80008574

Cyfeirnod: WaW0308

Gabrielle West

Gabrielle (Bobby) West mewn gwisg swyddogol plismones. Mae hi yn y rhes gefn yr ail o’r chwith.

Pen-bre

Darlun Gabrielle o’r adeiladau peryglus ym Mhen-bre. Dyma meddai lle cai’r gwaith peryclaf ei wneud, roedd y siedau, meddai, i mewn yn y bryniau.

Mary Ann Whaley

Man geni: Caerdydd ?

Gwasanaeth: Gweithio mewn stordy, WFC [Womens Forage Corps]

Marwolaeth: 1918, Influenza / Y Fliw

Nodiadau: Roedd Mary Ann yn gweithio mewn stordy i Gorfflu Porthiant y Menywod yn cael hyd i, ac yn prosesu porthiant i geffylau’r Fyddin. Defnyddiwyd dros filiwn o geffylau ac asynnod gan y Fyddin Brydeinig yn ystod y rhyfel, yn bennaf ar gyfer cludiant a chludo nwyddau. Roedd Mary Ann yn 39 pan fu farw; ei pherthynas agosaf oedd ei thad Thomas Whaley o Gaerdydd.

Ffynonellau: Femina Patriae Defensor Paris 1934

Cyfeirnod: WaW0221

Rhestr enwau

Enw Mary Ann ar y Rhestr Enwol o Swyddogion ac aelodau a fu farw tra roedd yn gwasanaethu yng Nghorfflu Porthiant y Menywod.

Florence Wheeler

Gwasanaeth: Tafarnwraig

Nodiadau: Gwnaeth Florence Wheeler gais i Lys yr Heddlu Llanelli am hawl i ddal trwydded ar gyfer y Swan Inn, Llanelli. Roedd rhywfaint o amheuaeth a allai menyw ddal trwydded, ond bu’n llwyddiannus. Roedd hi wedi rheoli’r Greyhound, ‘tafarn fwyaf y dref’, eisoes.

Cyfeirnod: WaW0327

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am gais llwyddiannus Florence Wheeler am drwydded ar gyfer tafarn y Swan, Llanelli.

Oliver Annie Wheeler

Man geni: Aberhonddu

Gwasanaeth: Addysgwraig a Seicolegydd

Marwolaeth: 1963, Achos anhysbys

Nodiadau: Addysgwyd Olive Wheeler yn Aberhonddu yn 1885 a mynychodd Ysgol Sir y Merched yno. Mae’n amlwg ei bod yn gyn-ferch i fri yn yr ysgol hi roddodd anerchiad yn ystod dathliadau’r brifathrawes, Miss Davies yn 1917. Bu’n fyfyrwarig yng Ngholeg Prifysgol Aberystwyth gan ennill gradd BSc in 1907 ac MSc yn 1911, a gwasanethodd yn Llywydd Cyngor Cynrychioliadol Y Myfyrwyr. Yna gadawodd am Goleg Bedford Llundain lle’r enillodd ei doethuriaeth. Ni wnaeth ddychwelyd i Gymru tan ddechrau’r 20einiau. Olynodd Millicent MacKenzie [qv] yn Ymgeisydd Llafur Prifysgolion Cymru yn etholiad 1922 a daeth yn Athro Addysg yng Nghaerdydd yn 1925. Yn 1914 dyrchafwyd hi’n Fonesig am ei gwasanaeth i Addysg

Ffynonellau: https://biography.wales/article/s2-WHEE-ANN-1886\\r\\nhttps://blogs.cardiff.ac.uk/cuarm/inspirational-people-1-dame-olive-wheeler

Cyfeirnod: WaW0452

Olive Wheeler

Llun o Olive Wheeler, pan oedd yn fyfyrwraig MSc yn Aberystwyth mae’n debyg.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am bresenoldeb Olive Wheeler yn nathliadau Ysgol Sir Aberhonddu. Brecon and Radnor Express 2 Awst 1917.

Dame Olive Wheeler

Llun o’r Fonesig Olive Wheeler, 1950

Amy Laura Whitcombe

Man geni: Hengoed

Gwasanaeth: Gweithwraig, QMAAC

Marwolaeth: 1918-11-03, S C Convalescent Hospital, Plymouth, Influenza / Y Ffliw

Cofeb: Cofeb Ryfel, Ystrad Mynach a Hengoed, Morgannwg

Nodiadau: 24 oed.

Cyfeirnod: WaW0063

Cofeb Rhyfel Ystrad Mynach

Enw Amy Whitcombe, Cofeb Rhyfel Ystrad Mynach

Cofnod bedd

Cofnod bedd Amy Whitcombe

Alice A White

Man geni: Pontardulais

Gwasanaeth: Athrawes, Penswyddog , VAD, 1916/09/01 – 1919/05/10

Nodiadau: Roedd Alice White yn brifathrawes Ysgol y Babanod Wood Green, Caerdydd. Roedd hi’n Benswyddog Ysbyty Atodol Samuel House Caerdydd hefyd a derbyniodd y Groes Goch Frenhinol am ei gwasanaeth ym mis Awst 1919.

Cyfeirnod: WaW0469

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am wobrwyo Alice White â’r Groes Goch Frenhinol Cambria Daily Leader 7 Ebrill 1919

London Gazette

Alice White yn derbyn gwobr ar restr yn y London Gazette, Ebrill 1919

Ysgol y Babanod Wood Street

Llun o ddisgyblion Ysgol y Babanod Wood Street, 1925. Roedd Wood Street, a elwid yn Dref Dirwest hefyd, yn ardal boblog iawn ger Gorsaf Caerdydd.