Pori'r casgliad
Trefnwyd yn ôl dyddiad marwolaeth
Elisabeth De Saedeleer
Man geni: Sint-Martens-Latem, Gwlad Belg
Gwasanaeth: Artist Tecstiliau, arlunwraig
Marwolaeth: 1972, Gwlad Belg, Achos anhysbys
Nodiadau: Ganwyd Elisabeth yn 1902, a hi oedd yr ail o bum merch yr arlunydd o Wlad Belg, Valerius de Saedeleer. Roedd ymhlith grŵp o artistiaid a gefnogwyd gan Gwendoline a Margaret Davies [qv] i ddod i Gymru yn ffoaduriaid yn 1914. Ymsefydlodd y teulu yn Aberystwyth, ac roedd ganddynt gysylltiadau cryfion â Choleg Prifysgol Aberystwyth. Ymddiddorodd Elisabeth a’i chwaer hŷn Marie mewn gwehyddu a thapestrïau (yn sgil cyfarfod â merch William Morris, May); bu’r ddwy yn addysgu yn adran Gelf a Chrefft newydd y coleg, gyda’u tad. Wedi dychwelyd i Wlad Belg yn 1921, daeth Elisabeth yn gynllunydd a gwehydd nodedig am ei thecstiliau a’i thapestrïau. Dechreuodd weithdy, yn ogystal ag ysgrifennu nifer o lyfrau ar grefft ac ymgymerodd â llawer o gomisiynau cyhoeddus.
Ffynonellau: https://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1177&context=tsaconf\r\nhttps://www.aber.ac.uk/en/media/departmental/informationservices/pdf/specialcollections/the-davies-family-and-belgian-refugee-artists-and-musicians-in-wales.pdf\r\nArt in Exile: Flanders, Wales and the First World War. 2002\r\n
Cyfeirnod: WaW0331
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am arddangosfa godi arian i adeilad undeb y myfyrwyr, cofeb i feirwon y rhyfel o Goleg Prifysgol Aberystwyth. Cambrian News 25ain Ebrill 1919
Rosa Cliff Ward
Man geni: yr India
Gwasanaeth: Arweinydd Geidiau, 1912 - 1943
Marwolaeth: 1984, Corscombe, Dorset, Achos anhysbys
Nodiadau: Ganes Rosa yn yr India yn 1893. Roedd ei thad yn Frigadydd Cyffredinol. Yn 1912 sefydlodd y cwmni cyntaf o Geidiau yng ngogledd Cymru – yn Ninbych. Yng Nghaerfyrddin yr oedd y cyntaf (1910). E rei bod yn dal o dan 21 oed cafodd ei phenodi yn fuan yn Gomisiynydd Sir yn Sir Ddinbych. Ymddengsy mai Rosa Ward gyflwynodd gwersylla i’r Geidiau; sefydlwyd y gwersyll cyntaf yng nghymru mae’n debyg ganddi yn Segrwyd yn 1916, ac erbyn 1931 hi oedd Comisiynydd Gwersylla’r Geidiau. Rhwng 1939 a 1944 hi oedd Prif Gomisiynydd Cymru. Bu farw yn 101 oed yn 1984.
Cyfeirnod: WaW0413
Adroddiad papur newydd
Adroddiad o wersyll y Geidiau yn Segrwyd, sir ddinbych. Free Press 26 Awst 1916.
Hilda Campbell Vaughan (Morgan)
Man geni: Llanfair ym Muallt
Gwasanaeth: Cogyddes, trefnydd amaethyddol, nofelydd, VAD, WLA, 1915 - 1919
Marwolaeth: 1985, Achos anhysbys
Nodiadau: Ganwyd Hilda Vaughan yn 1892, yn ferch i gyfreithiwr adnabyddus yn siroedd Brycheiniog a Maesyfed. Yn gynnar yn ystod y Rhyfel ymunodd â’r VAD yn gogyddes yn Ysbyty’r Groes Goch yn Llanfair ym Muallt ond yn 1917 gadawodd i wneud gwaith ar y tir am dâl. Tra’r oedd yn gweithio yn y VAD, arweiniodd ymgais i drefnu llyfrgell rad yn y dref, agorodd hi yn Nhachwedd 1917. Roedd Hilda eisoes yn gysylltiedig ag annog menywod i weithio ar y tir, ac annog ffermwyr i’w derbyn. Ei swydd newydd oedd yn ysgrifenyddes trefnu Byddin y Tir yn siroedd Brycheiniog a Maesyfed. Ar ôl y Rhyfel symudodd Hilda i Lundain a phriodi’r nofelydd Charles Morgan. Dechreuodd hithau ysgrifennu. Dylanwadwyd ar ei gwaith yn fawr gan ei phrofiadau yn cwrdd â menywod o gefndiroedd gwahanol ym Myddin y Tir.
Ffynonellau: https://www.southwales.ac.uk/study/subjects/history/worldwarone/jayne-bowden/
Cyfeirnod: WaW0383
Adroddiad papur newydd
Rhan gyntaf adroddiad am y Llyfrgell newydd Rad yn Llanfair ym Muallt. Brecon County Times, 25ain Tachwedd 1915
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am gyfarfod yn yr awyr agored yn Aberhonddu, i roi cyhoeddusrwydd i fenywod a gwaith fferm. Brecon and Radnor Express 5ed Ebrill 1917
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am gyfarfod yn yr awyr agored yn Rhaeadr yn nodi ‘dull … dymunol a pherswadiol’ Miss Vaughan. Brecon and Radnor Express 31ain Mai 1917
Gabrielle (Bobby) West
Man geni: Bournemouth
Gwasanaeth: Cogyddes / Plismones, VAD, 1916 - 1917
Marwolaeth: 1990, Achos anhysbys
Nodiadau: Roedd Gabrielle (Bobby) West yr ieuengaf o bum plentyn. Offeiriad oedd ei thad. Yn y dechrau gwirfoddolodd yn cogyddes gyda’r VAD ond ni allai fforddio i barhau i weithio heb dâl, ac felly dechreuodd weithio am dâl mewn cantîn ffatri arfau yn Llundain. Pan ddechreuwyd recriwtio plismonesau i weithio mewn ffatrïoedd arfau rhyfel ymunodd hi a’i ffrind, Miss Buckpitt. Ar ôl cyfnod byr yn Ffatri NEF yn y Fferi Isaf cawsant eu dyrchafu i weithio ym Mhen-bre yn Ionawr 1917. Mae ei hadroddiad am ei chyfnod ym Mhen-bre yn rhoi darlun manwl o fywydau’r gweithwyr yno. Gweler ei hadroddiad am Mary Morgan [qv] a’i ffitiau. Ym Mai 1917 cafodd ei throsglwyddo i’r Ffatri Ordnans Frenhinol, Rotherwas, Swydd Henffordd. Pan oedd hi’n 89 oed recordiodd Bobby ei hanes ar gyfer archifau llafar yr Imperial War Museum.
Ffynonellau: ed Avalon Richards Menus Munitions and Keeping the Peace: The Home Front Diaries of Gabrielle West 1914 -1917. Pen&Sword 2016https://www.iwm.org.uk/collections/item/object/80008574
Cyfeirnod: WaW0308
Gabrielle West
Gabrielle (Bobby) West mewn gwisg swyddogol plismones. Mae hi yn y rhes gefn yr ail o’r chwith.
Pen-bre
Darlun Gabrielle o’r adeiladau peryglus ym Mhen-bre. Dyma meddai lle cai’r gwaith peryclaf ei wneud, roedd y siedau, meddai, i mewn yn y bryniau.
Olwen Elizabeth Lloyd George (Carey Evans)
Man geni: Cricieth
Gwasanaeth: Gwirfoddolwraig, Cogyddes gynorthwyol, 1914 - 1916
Marwolaeth: 1990, Achos anhysbys
Nodiadau: Roedd Olwen yn ail ferch David Lloyd George, a dechreuodd wirfoddoli yn Ysbyty’r Groes Goch ger Cricieth yn 1914 pan oedd hi’n 22. Yna symudodd i Lundain (lle roedd Lloyd George yn Ganghellor y Trysorlys ac yn byw yn 11 Downing Street) a bu’n helpu ei mam gyda Chronfa Gymreig Cysuron i Filwyr. Ym Mai 1915 gwirfoddolodd yn gynorthwywraig yn y Gorsafoedd Gorffwys yn Boulogne ac wedi hynny yn Hesdigneul. Ysgrifennodd yn ddiweddarach ‘ Rhyw fân gogyddes oeddwn i ac arferwn sgrwbio’r platfform. Arferwn ddweud wrth fy ffrindiau “os gwelwch chi ddarn sy’n lanach na’r gweddill, dyna fy narn i.” Gweithiwn mor galed wrthi nes mod i bron â chredu y gallech chi fod wedi bwyta oddi ar y llawr!’ Ar ôl dychwelyd i Lundain a phriodi Capten Tom Carey Evans, noda ei cherdyn Croes Goch na allai weithio! Mae ffilm newyddion fer gan Pathé o’i phriodas yng Nghapel y Bedyddwyr Cymreig yn Westminster, gyda thyrfaoedd yn gwylio. rnrn
Ffynonellau: https://www.youtube.com/watch?v=lze8jeBJKOo
Cyfeirnod: WaW0430
Cerdyn cofnod yr Groes Goch
Cerdyn y Gores Goch ar gyfer Olwen Lloyd George. Mae dyddiadau ei gwasanaeth wedi eu newid mewn pensil.
Cerdyn cofnod yr Groes Goch [cefn]
Cefn cerdyn cofnod Olwen Lloyd George yn nodi manylion ei gwasanaeth.
Adroddiad papur newydd
Adroddiad aam briodas Olwen Lloyd George a Capten Tom Carey Evans. Herald of Wales 23 Gorffennaf 1917.
Mary Dilys Glynne (born Glynne Jones)
Man geni: Bangor Uchaf
Gwasanaeth: Gwyddonydd, patholegydd planhigion, mynyddwraig, Rothamsted Institute, 1917 - 1960
Marwolaeth: 1991, Achos anhysbys
Nodiadau: Ganwyd Mary yn 1895 a graddiodd o adran fotaneg Coleg Prifysgol gogledd Cymru, Bangor yn 1916 (yr un flwyddyn â Mary Sutherland qv a chydweithwriag yn Rothamsted Violet Gale Jackson qv). Ar ôl graddio ymunodd am gyfnod byr ag Adran Amaeth Bangor, ond yn 1917 symudodd i Adran Batholeg Planhigion Gorsaf Arbrofi Rothamsted yn Swydd Hertford. Yn 1917 roedd yn un o sylfaenwyr yr Adran Fycoleg yno, yn gweithio ar afiechydon cnydau. Parhaodd i weithio yn Rothamsted tan 1960. Roedd hi’n fynyddwraig adnabyddus a hi oedd un o’r menywod cyntaf i wneud nifer o bethau yn yr 1920au a’r 1930au
Ffynonellau: Oxford Dictionary of National Biography
Cyfeirnod: WaW0315
Adroddiad papur newydd
Adroddiad am raddedigion Bangor gan gynnwys Mary Dilys Glynne, Violet Jackson a Mary Sutherland. North Wales Chronicle 7fed Gorffennaf 1916.
Emma May Inker (Stevens)
Man geni: Penarth
Gwasanaeth: Cogyddes , WAAC / WRAF, 1918/03/15 – 1918/12/31
Marwolaeth: 1992, Achos anhysbys
Nodiadau: Ganwyd Emma ar 2 Mai 1894 a gweithiodd yn wniadyddes cyn ymuno â’r WAAC ym Mawrth 1918. Yn fuan wedyn cafodd ei throsglwyddo i’r WAAF pan ffurfiwyd ef ar Ebrill 1, 1918. Cafodd ei rhyddhau am resymau tosturiol ar 31 Rhagfyr oherwydd bod ei thad yn wael. Dywed ei merch Rita Spinola ‘Fyddai hi ddim yn siarad llawer am ei chyfnod yn gogyddes yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, ond fe soniodd i rywun weiddi arni unwaith pan oedd allan yn martsio yn Llundain ei bod allan o step!
Cyfeirnod: WaW0267
Mabolgampau Brigad yr RAF
Aelodau o’r WRAF ym mabolgampau Brigad yr RAF. Gellir gweld cip ar Emma Inker yn yr ail res rhwng person 6 a 7 yn eistedd ar y llawr. Diolch a Rita Spinola
Emma May Inker
Darlun agos o Emma Inker WRAF ym Mabolgampau Brigad yr RAF 1918. Diolch a Rita Spinola.
Tystysgrif rhyddhau o’r WRAF
Papur rhyddhau Emma Inker am resymau tosturiol o’r WRAF. Denys hwn iddi gael ei throsglwyddo o’r WAAC i’r WRAF
Helen Smith (Thomas)
Man geni: Abertawe
Marwolaeth: 1993, Abertawe, Achos anhysbys
Nodiadau: Ganed Helen Smith yn 1908, yn ferch i Alfred ac Elizabeth Smith o Abertawe a ymfudodd i America pan oedd Helen ychydig fisoedd oed. Yn 1915 penderfynon nhw ddychwelyd i Abertawe, a hwylion nhw ar y Lusitania. Pan ymoswyd ar y llong gan dorpido ar 7fed Mai 1915 gwahanwyd Helen oddi wrth ei rhieni a’i brawd bach Hubert. Buon nhw farw, ond achubwyd hi gan y gohebydd o Ganada, Ernest Cowper. Adunwyd hi â’i modryb, Cecelia Owens, teithwraig arall a gollodd ei dau fab pan suddwyd y llong. Yn ddiweddarach priododd hi John Henry Thomas a byw am weddill ei hoes yn Abertawe.
Ffynonellau: http://www.rmslusitania.info/people/second-cabin/helen-smith/
Cyfeirnod: WaW0227
Helen Smith
Helen Smith a’i hachubydd Ernest Cowper. Tynnwyd y llun yn Queenstown, Swydd Cork, Iwerddon. Mae Helen yn gwisgo dillad newydd a roddwyd iddi gan berson lleol a oedd yn dymuno’n dda iddi.
Adroddiad papur newydd (1)
Adroddiad am hanes un a oroesodd y Lusitania Helen Smith (1). Cambrian Daily Leader 10 Mai 1915
Adroddiad papur newydd (2)
Adroddiad am hanes un a oroesodd y Lusitania Helen Smith (2). Cambrian Daily Leader 10 Mai 1915
Adroddiad papur newydd (3)
Adroddiad am hanes un a oroesodd y Lusitania Helen Smith (3). Cambrian Daily Leader 10 Mai 1915
Helene Geens (Smart)
Man geni: Malines/Mechelen, Gwlad Belg
Gwasanaeth: merch ysgol
Marwolaeth: 1994, Achos anhysbys
Nodiadau: HHelene Geens oedd un o’r ffoaduriaid cyntaf o Wlad Belg i gyrraedd Prestatyn ym mis Hydref 1914, gyda’i rhieni, ei brawd bach a dwy fodryb ddi-briod. Dychwelodd ei rheini a’i brawd i Wlad Belg yn 1915, ond arhosodd hi gyda’i dwy fodryb. Setlodd yn gyflym i fywyd yno, gan fynychu ysgol breifat i ferched Pendre, lle’r ymddengys iddi serennu, ac ymunodd â’r Geidiau. Dychwelodd i Wlad Belg ar ôl y rhyfel. Cyrfarfu a phriododd ei Sais o ŵr yng Ngwlad Belg yn 1928, setlon nhw yn Swydd Gaerloyw. Darparodd eu merch Diane lawer o wybodaeth a lluniau ar gyfer Gwefan Ffoaduriaid Belgaidd y Rhyl.
Ffynonellau: https://refugeesinrhyl.wordpress.com/geens/
Cyfeirnod: WaW0437
May Selwood
Man geni: Casnewydd?
Gwasanaeth: Gwraig, gweddw
Marwolaeth: 1995-11-03, Achos anhysbys
Nodiadau: Bu farw g?r May, William Henry Shelwood o effaith siel-syfrdandod ar ddydd Calan, 1919. Bu hi’n weddw am weddill ei hoes – am 76 blynedd a honnir mai hi oedd gweddw hiraf y Rhyfel Byd Cyntaf ym Mhrydain. Mae wedi ei chladdu yng nghladdfa Christchurch, Casnewydd.
Cyfeirnod: WaW0106
Bedd May Selwood
Bedd May Selwood sef gweddw hiraf y Rhyfel Byd Cyntaf ym Mhrydain yn ôl yr honiad.Claddfa Christchurch, Casnewydd
Hysbysiad o farwolaeth William Henry Selwood
Hysbysiad o farwolaeth William Henry Selwood, bu farw 1af Ionawr 1919